Menukaart Hitte in de gebouwde omgeving
Urgentie
Vanwege klimaatverandering neemt de kans op hittegolven, en op hetere hittegolven, toe. De waarnemingen van hittegolven overtreffen de klimaatmodellen. Cijfers laten zien dat we te maken hebben met honderden extra doden in 2019 en 2020 en een groeiend verlies aan arbeidsproductiviteit. Ook wereldwijd zijn hittegolven de dodelijkste klimaatrisico’s.
Waarom een Menukaart
Veel nuttige hulpmiddelen in relatie tot hitte zijn te vinden op klimaatadaptatienederland.nl. Wat nog ontbreekt, is een instrument dat in één oogopslag laat zien welke stappen een gemeente kan nemen om “hitteproof” te zijn. De menukaart biedt dit onder andere door alle maatregelen en stappen te laten zien die een gemeente in samenwerking met partners nu al kan nemen. Nieuw onderzoek en nieuwe inzichten zullen leiden tot nieuwe maatregelen; deze worden jaarlijks aan de menukaart toegevoegd.
Gebruik
Met de menukaart kan een gemeente samen met relevante partners een hitteprogramma ontwikkelen voor de onderdelen Gezondheid, Gebouw en Gebied. Er is een downloadbare menukaart in deze infographic opgenomen. Deze kan op A0 formaat geprint worden om te selecteren welke problemen, doelen en maatregelen voor hitte de hoogste prioriteit hebben en welke de minste. Onder de knop ‘Algemene processtappen’ is te vinden hoe dit proces gestart kan worden.
Projectbladen bij de menukaart
De projectbladen in deze Menukaart zijn bedoeld om overzichtelijke processtappen te schetsen die kunnen leiden tot het behalen van de doelen zoals die zijn opgenomen in de Menukaart Hitte. Deze stappen zijn niet verplicht, maar indicatief, en bedoeld om gemeentes op gang te helpen in de voortgang naar een hittebestendige gebouwde omgeving. De precieze invulling kan per gemeente anders zijn vanwege lokale omstandigheden.
We starten met een aantal algemene processtappen. Vervolgens tonen we voor de onderdelen Gezondheid, Gebouw en Gebied welke stappen nodig zijn. Tot slot geven we per hitte-effect weer welke aanvullende stappen eventueel nog genomen kunnen worden.
Download de menukaart in PDF
Overzicht van negatieve effecten per thema > De Menukaart
Legenda
Gezondheid
Hitteadaptatie is primair gericht op de gezondheid van kwetsbare mensen die hittegevoelig zijn. Het Nationaal hitteplan en de doorontwikkeling in lokale hitteplannen is het kader waarbinnen noodzakelijke voorlichting en zorg voor kwetsbare mensen tijdens een hittegolf wordt vormgegeven.
Secundair is hitteadaptatie gericht op het leefcomfort van een groot deel van de samenleving. We willen in de toekomst een ‘leefbare’ woon- en werkomgeving waarin mensen zo min mogelijk hittestress ervaren. Met het toenemende aantal hittegolven, die ook langer duren en waar de temperaturen steeds verder stijgen, is het zaak om hier nu op in te zetten, zodat problemen niet te groot worden.
- Er zo min mogelijk hittedoden vallen.
- Inwoners weten hoe te handelen bij hittestress verschijnselen en weten wanneer ze contact op moeten nemen met de huisarts of de hulpdiensten.
- De SEH en relevante ziekenhuisafdelingen een eventuele toename van patiënten tijdens een hittegolf goed kunnen opvangen.
- Een lokaal Hitteplan.
- Een Hitteprotocol, toegespitst op de SEH en relevante ziekenhuisafdelingen.
- Een communicatiestrategie naar bewoners voor tijdens een hittegolf.
- Er tijdens een extreme hittegolf (Code Rood) zo min mogelijk oversterfte plaats vindt en er zo min mogelijk extra ziekenhuisopnames plaatsvinden.
- In het lokaal hitteplan zijn voldoende gekoelde openbare locaties opgenomen (bibliotheken, winkelcentra, overheidsgebouwen, etc.), die zijn opengesteld en aangepast voor de opvang van kwetsbare bewoners tijdens een extreme hittegolf (Code Rood).
- In het lokaal hitteplan staan afspraken met relevante organisaties voor de organisatie van het vervoer van kwetsbare mensen tijdens hittegolven naar een koele locatie.
- In het lokaal hitteplan staan afspraken hoe thuisblijvende kwetsbare bewoners in beeld zijn en indien nodig worden ondersteund met koelende maatregelen.
- Er voorlichting beschikbaar is over het voorkomen van huidkanker door goede UV-bescherming.
- Verdrinking in (openbaar) zwemwater zo min mogelijk plaatsvindt.
- Alcoholgebruik, stress en (toenemend) huiselijk geweld tijdens hittegolven.
- Het starten en/of verspreiden van een voorlichtingscampagne over huidkanker.
- Goede monitoring van zwemwater en duidelijke communicatie over risico’s van zwemmen in rivieren en meren.
- Extra monitoring op huiselijk geweld door stress en alcoholgebruik tijdens hitte.
- Bewoners weten hoe slaapproblemen tijdens hittegolven zijn te voorkomen.
- (nacht)ventilatie in woningen.
- Speciale adviezen om oververhitting in de nacht te voorkomen of te beperken.
- Bedrijven en werknemers weten hoe ze moeten omgaan met hitte tijdens hittegolven, waardoor afname van arbeidsproductiviteit zo beperkt mogelijk is.
- Bedrijven hebben een hitteprotocol met o.a. afspraken over:
- Aanpassing werktijden tijdens hete periodes.
- Toepassing adviezen tegen hitte binnen de werksituatie (verwijzing naar website RIVM).
- Hittewerende maatregelen in het gebouw of op de werkplaats.
Legenda
Gebouw
Het tweede domein waarbinnen hitte een risico vormt, is de woning of instelling (gebouw), met name daar waar voor hitte kwetsbare mensen verblijven. Verkoelende (gedrags)maatregelen en fysieke aanpassingen aan de woning en gebouwen kunnen hittestress verkleinen. Voor minder kwetsbare mensen zijn vergelijkbare maatregelen van belang om het wooncomfort tijdens een hete periode op een acceptabel niveau te houden of te brengen.
- Hitte geen gevaar veroorzaakt in genoemde instellingen en men weet hoe te handelen om overlast zoveel mogelijk te beperken.
- Richt gebouwen waar kwetsbare groepen zich bevinden, hittebestendig in door schaduw- en watervoorzieningen en verkoeling, zoals bomen, groene gevels en zonwering.
- Zorg ervoor dat kwetsbare bewoners niet op hittekwetsbare plekken in gebouwen komen te wonen.
- Elke instelling stelt een hitteprotocol op voor hete dagen.
- Bestaande woningen en (bedrijfs)gebouwen hittewerend zijn ingericht en handelingsperspectief voorhanden is om hitteontwikkeling zoveel mogelijk te voorkomen.
- Bij nieuwbouw altijd gebouwd wordt volgens de TOjuli norm.
- Voorzie woningen en gebouwen van een hittelabel.
- Voorzie woningen en gebouwen van zonwerende maatregelen, zoals externe zonwering, zonwerend glas of reflecterende gordijnen.
- Introduceer een subsidie voor zonwering en werk hierin samen met corporaties.
- Gebruik materialen die zorgen voor een hoge albedowaarde van oppervlaktes.
- Informeer bewoners over hoe de woning koel gehouden kan worden.
- De inzet van airco’s waar mogelijk beperkt is en er zoveel mogelijk m.b.v. natuurlijke ventilatie wordt gekoeld.
- De koeling van gebouwen niet leidt tot opwarming van de (verblijfs)ruimte in de directe omgeving.
- bij verduurzaming van gebouwen ook de koelingsvraag tijdens hittegolven wordt meegewogen, inclusief bijbehorende maatregelen.
- Stimuleer natuurlijke (zomernacht)ventilatie en zonwerende maatregelen door middel van subsidie.
- Geef adviezen voor een doelmatig en gezond gebruik van airco’s.
- Bouw woningen en gebouwen zo dat ze warmte niet alleen vast kunnen houden, maar ook goed weer kwijt kunnen (goede warmte/koude balans).
- De aantrekkelijkheid van winkel- en uitgaansgebieden tijdens hittegolven goed blijft.
- Hittebestendige winkelstraat met voldoende beschaduwde wandelroutes en parkeergelegenheden.
- Aanpassing van winkeltijden:
- Invoeren van een middagsluiting (siësta) tijdens een hitteperiode.
- Onderzoek naar de mogelijkheden voor verlengde openingstijden in de avond. - Deuren dicht wanneer de airco aan staat.
Legenda
Gebied
Het derde domein waar hitte tot overlast leidt is de leefomgeving (gebied). Een groenblauwe leefomgeving is koeler dan een versteende leefomgeving. Een groenblauwe leefomgeving verhoogt het comfort van gebruikers.
Omdat hittegolven vrijwel jaarlijks voorkomen, en het nemen van structurele hittebeperkende maatregelen in gebied en gebouw vaak veel tijd (het duurt jaren voordat een boom volgroeid is schaduw en koelte geeft) kost, is het van belang dat de gemeente allereerst zo goed mogelijk de gezondheid van kwetsbare mensen beschermt tijdens de hitte. Het lokaal hitteplan kan daar de basis voor zijn. Daarnaast kunnen stappen worden gezet met partners en de lokale samenleving om de buitenruimte, woningen en gebouwen ook hittebestendig te maken.
- Bij elke nieuwe gebiedsontwikkeling, maar ook bij projecten in bestaand gebied, worden er voldoende schaduwrijke en verblijfsvriendelijke locaties gecreëerd.
- Afgesproken percentages voor warmtewerende en/of verkoelende oppervlaktes gehaald zijn.
- Alle belangrijke wandel- en fietsroutes schaduwrijk zijn.
- Er bij OV haltes voldoende schaduw is.
- Elke wijk voldoende groen is ingericht.
- Op publieke plekken en pleinen watersystemen zijn aangelegd voor verkoeling.
- Creëren van schaduwrijke locaties en routes kan door middel van:
- Bomen met een volgroeide kruin.
- Schaduwdoeken voor hele hete periodes.
- Pergola’s.
- Verwijderen van asfalt en bestrating.
- Andere verkoelende maatregelen zijn:
- In ontwerp en situering van gebouwen en oppervlaktewater rekening houden met verkoelende windstromen om het blijven hangen van hete lucht te voorkomen.
- Groene gevels en daken.
- Misting stations, fonteinen en bedriegertjes.
- Drinkwatertappunten.
- Lichte bestrating, muren en daken (lage albedo waarde).
- Er geen drinkwater tracés op hittegevoelige plaatsen in (de bodem van) de openbare ruimte liggen.
- Zorg voor koele tracés in de openbare ruimte, met veel schaduw en goede isolatie van warmtenetten in de bodem.
- Leg drinkwaterleidingen dieper in de grond.
- Laat waterleidingen in appartementencomplexen niet langs de zuidgevel lopen of isoleer ze afdoende.
- Zorg voor alternatieve drinkwatervoorziening voor extreme situaties.
- Er altijd voldoende water beschikbaar is voor consumptie en huishoudens.
- De capaciteit van het waternet groot genoeg is.
- De strategische drinkwatervoorraad voldoende is.
- Inventariseer met het drinkwaterbedrijf huidige en toekomstige knelpunten voor drinkwatervoorzieningen bij extreme hitte.
- Maak afspraken over maatregelen om de drinkwatervoorziening veilig te stellen.
- Stel een communicatieplan voor bewoners op waarin beleid- en crisismaatregelen worden toegelicht.
- Er tijdens hete periodes niet/nauwelijks meer overlast is dan anders.
- Maak afspraken met de plaatselijke Horeca over maatregelen tegen geluidsoverlast en ongewenste samenscholing op bepaalde locaties.
- Zorg voor voldoende handhaving op straat tijdens hete periodes.
- Stel een communicatieaanpak op die tijdens hete periodes wordt uitgevoerd.
- Leg een plaatselijk rook- en/of stookverbod op.
- Wijs plekken aan waar barbecueën wel toegestaan is (en tot hoe laat).
- Plaats tijdelijk toiletten en afvalbakken op plekken waar veel mensen verblijven tijdens hete dagen en avonden.
- Vergroot de inzet van beheer en onderhoud om buitenruimte van drukbezochte plekken schoon en aangenaam te houden.
- De gemeente een hitteplan heeft waarbij ook protocollen zijn vastgelegd t.b.v. het voorkomen van hittestress tijdens evenementen.
- Een hitteprotocol met o.a.
- Voldoende watertappunten.
- Voldoende EHBO-posten.
- Hittetraining EHBO-ers.
- Schaduw creëren met groen of parasols.
- Deelnemers voorlichten en petjes en zonnecrème uitdelen.
- Officiële zwemlocaties zodanig zijn ingericht dat waterkwaliteit altijd aan zwemeisen voldoet en er voldoende zwemlocaties beschikbaar zijn tijdens hitte.
- Een hitteprotocol met o.a.
- Voldoende officiële zwemlocaties in de gemeente.
- Beheersplan van zwemlocaties ter voorkoming van ziektes tijdens een hittegolf.
- Afspraken over bewaking kwaliteit zwemwater tijdens hete periodes met relevante organisaties.
- Crisis- en communicatieplan voor als zwemwater onvoldoende kwaliteit heeft.
- Beweegbare kunstwerken en vaste bestrating geen schade/problemen oplopen tijdens hitte.
- Aanrijdtijd en bereikbaarheid van hulpdiensten niet gehinderd wordt door onbruikbare infrastructuur tijdens hitte.
- Bruggen natspuiten tijdens hete periodes.
- Hittebestendige materialen gebruiken en ontwerprichtlijnen daarop aanpassen.
- Asfalt mengsel veranderen door hardere bitumen of polymeren erin te verwerken.
- Toevoegen van witte steentjes aan asfalt of betonstraatstenen, waardoor meer straling teruggekaatst wordt.
- Schaduw creëren op het wegdek.
Wet- en regelgeving rondom hitte
Rondom hitte is er nog geen wettelijk (normen)kader. Wel zijn er verschillende soorten richtlijnen opgesteld, en is een indicator voor hitte in het Bouwbesluit opgenomen. Het gaat hierbij om:
- De TOjuli norm, een aanvullende eis voor nieuwbouwwoningen die het risico op oververhitting moet verlagen.
- Ontwerprichtlijnen ‘De hittebestendige stad’.
- WHO richtlijn voor adviezen over de afstand tot groene, beschaduwde plekken.
- Afspraken voor klimaatadaptief bouwen (inclusief hitte) vanuit regionale samenwerking in Zuid-Holland, Utrecht en de Metropoolregio Amsterdam
- Momenteel wordt een nationale maatlat voor klimaatadaptatie ontwikkeld, met als onderliggend kader de regionale afspraken voor klimaatadaptief bouwen.
- Vanuit het Rijk is de Impulsregeling Klimaatadaptatie Deze regeling subsidieert hittemaatregelen niet, maar wel enkele maatregelen (vooral op gebiedsniveau) die bijdragen aan vermindering van hitte.
- Verder wordt er gekeken of een norm voor de bestaande bouw mogelijk is en onderzoekt men mogelijkheden om buitenzonwering te stimuleren.
- Het ministerie van IenW heeft een begrippenkader en informatiemodel opgesteld met daarin een overzicht van het wettelijk kader op klimaatadaptatie.
Ondersteuning Rijk
De menukaart is ontwikkeld in Opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en RVO, in samenwerking met Klimaatverbond Nederland, TAUW en &flux. Heeft u verbetersuggesties voor deze menukaart, bijvoorbeeld nieuwe hitte maatregelen, dan kunt u uw suggesties sturen naar klimaatadaptatie@rvo.nl.
Terug naar menukaart hitte 
