Het ministerie van Economische Zaken heeft onderzoek gedaan naar de kenmerken en eigenschappen van Living Labs, Proeftuinen en Fieldlabs. We zien dat partijen in meerdere vormen bij elkaar komen om samen te ontwikkelen en te experimenteren. RVO.nl heeft gesproken met een aantal Living labs maar ook met enkele proeftuinen en fieldlabs en zette de belangrijkste inzichten en leermomenten voor u op een rij. Mocht u aanbevelingen hebben die kunnen bijdragen aan de doorontwikkeling van dit product dan ontvangen wij deze graag. Neem hiervoor contact op met frank.mathissen@rvo.nl.
Door de innovatieve samenwerking met nieuwe partners loopt men nog wel eens in de ambities en de vernieuwing aan tegen belemmerende Regels en Wetgeving. Het tandwiel Wet en Regelgeving laat zien waar u terecht kunt indien dat het geval is.
Meldpunt Regelgeving: Heeft uw project last van tegenstrijdige of onduidelijke regels van de overheid? Of van onnodige administratieve lasten? Of wilt u een suggestie doen voor hoe procedures makkelijker of goedkoper kunnen? Dit kunt u hier melden, ook anoniem als u dat wilt.
Heeft u last van regels van een decentrale overheid, zoals de gemeente, provincie of waterschap? Dan kunt u dat melden bij de decentrale overheid zelf. Weet u niet bij welke decentrale overheid? Het Meldpunt regelgeving kan u hierbij helpen.
Meldpunt Ruimte in Regels: Dit is een programma van de ministeries van Economische Zaken en Infrastructuur en Milieu om innovatieve investeringen mogelijk te maken. Samen met RVO.nl en Rijkswaterstaat Leefomgeving zet dit programma zich in om innovatieve investeringen van ondernemers mogelijk te maken. Dit gebeurt door samen met ondernemers, beleid en uitvoering te zoeken naar meer ruimte in wet- en regelgeving.
Ervaart u ook een belemmering? Neem contact met ons op!
Crisis en Herstelwet: Regelgeving kan een drempel zijn voor innovatieve ontwikkelingen die bijdragen aan duurzaamheid. Afdeling 2 "innovatie" van de crisis en herstelwet maakt het mogelijk om dergelijke projecten/ontwikkelingen soms aan te wijzen als experiment, waardoor er afgeweken mag worden van bepaalde regelgeving.
Wat is nu het verschil tussen een Living Lab, een Proeftuin en een Field Lab? Deze begrippen zijn soms vergelijkbaar, maar worden soms ook binnen één en hetzelfde begrip totaal verschillend geïnterpreteerd. Dat kan natuurlijk voor verwarring zorgen. De meeste betrokkenen uit de in dit onderzoek bestudeerde voorbeelden zijn het erover eens dat een living lab betrekking heeft op een verandering in de fysieke ruimte en dat het gaat om een experimenteer omgeving.
Wij geven geen sluitende definitie, want uit het onderzoek blijkt al snel dat de belangrijkste leermomenten, succes- en faalfactoren uitwisselbaar zijn. In plaats van het zoeken naar de perfecte afbakening of definitie richten we ons daarom t.b.v. kennisoverdracht liever op het benoemen van de inzichten en leermomenten die Living Labs en proeftuinen en Fieldlabs kenmerken, denk daarbij aan: nieuwe samenwerking, netwerkend werken, ruimte voor onderzoek, wederzijdse nieuwsgierigheid, nieuwe verbindingen, open en creatieve houding, cross-over, co-creatie, publiek-privaat, bottom-up.
De leerervaringen worden samengevat in 3 tandwielen die tezamen het functionerend mechanisme achter Living Labs en andere samenwerkingen verklaren, het gaat dan om praktische vaardigheden, houding en gedrag en kerneigenschappen.
In dit Tandwiel vindt u een opsomming van een aantal praktische vaardigheden die door de deelnemers in Living Labs benoemd zijn als essentieel voor het laten slagen van een Living Lab. Van een afstand bekeken ziet men dat het hierbij veelal gaat om een set organisatie en projectmanagementvaardigheden.
Neem de tijd, voer open gesprekken, realiseer korte lijnen tussen betrokken personen, zorg voor een sterke inhoudelijke drager van het Living Lab.
Living Labs hebben een lange aanloopfase en dat moet mogen. Wel is het van belang dat het geen praatclubje wordt en dat er op een bepaald punt resultaatgericht gehandeld wordt, zodat commitment van deelnemers, politiek of een subsidieverstrekker behouden blijft.
Hooggespannen verwachtingen aan het begin gaan knellen naarmate de startfase langer duurt en resultaat achterwege lijkt te blijven. Zorg er dus voor dat de verwachtingen realistisch zijn.
Na het uiteindelijk beslissen wat het gaat worden in het Living Lab, zie je weleens dat mensen afhaken. Juist dan is het van belang om de groep bij elkaar te houden of de juiste nieuwe deelnemers te selecteren.
Soms is budget noodzakelijk voor het uitzetten van kleine onderzoeken, het is goed om hierop voorbereid te zijn.
Men kan te maken krijgen in living labs met wet en regelgeving op meerdere niveau’s (rijk, provincie, gemeenten). Het is belangrijk om goed na te gaan of er in het living lab toegang is tot juridische expertise.
Aandachtspunten zijn het omgaan met intellectuele eigendomsrechten, het toe- en verrekenen van winsten, verliezen, investerings- en aanloopkosten en het definiëren en bewaken van verantwoordelijkheden.
Daar waar privacygevoelige informatie een rol speelt in het Living Lab, is het van belang om open en voldoende te communiceren richting alle betrokkenen.
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipisicing elit. Ad modi repellendus, optio eveniet eligendi molestiae? Fugiat, temporibus! A rerum pariatur neque laborum earum, illum voluptatibus eum voluptatem fugiat, porro animi tempora? Sit harum nulla, nesciunt molestias, iusto aliquam aperiam est qui possimus reprehenderit ipsam ea aut assumenda inventore iste! Animi quaerat facere repudiandae earum quisquam accusamus tempora, delectus nesciunt, provident quae aliquam, voluptatum beatae quis similique in maiores repellat eligendi voluptas veniam optio illum vero! Eius, dignissimos esse eligendi veniam.
U vindt hier informatie over alle individuele Living Labs en andere samenwerkingsverbanden die hebben deelgenomen aan dit onderzoek. Per voorbeeld wordt een korte omschrijving gegeven van de inhoud van de samenwerking. Per voorbeeld worden de belangrijkste leerpunten benoemd en doorverwezen naar meer achtergrondinformatie.
Fieldlab Smart Industries ‘The Garden, security in smart industry’
Fieldlab als praktijkomgeving waarin bedrijven en kennisinstellingen doelgericht Smart Industry oplossingen ontwikkelen, testen en implementeren alsmede een omgeving waarin mensen deze oplossingen leren toe te passen. Versterken van verbindingen met onderzoek, onderwijs en beleid op een specifiek Smart Industry thema. Sommigen hebben een regionale focus, anderen een
nationale en zelfs Europese focus. Voor nieuwe Smart Industry fieldlabs is een aanvraagprocedure ontwikkeld met criteria als een radicale innovatiedoelstelling, een programma van minstens drie jaar met een
programmacoördinator en een aantal projecten met diverse private en publieke partners, inclusief financiering en afstemming met andere fieldlabs.
The Garden richt zich als Fieldlab op cybersecurity en veilig online samenwerken. Er worden door de consortiapartners nieuwe producten en services ontwikkeld waarmee het veilig, realtime en betrouwbaar uitwisselen van data en informatie mogelijk wordt. Dat is namelijk de randvoorwaarde voor het realiseren van de verbondenheid in de hele waardeketen. en zal daardoor helpen SI-ontwikkelingen in Nederland te versnellen.
Het momenteel belangrijkste project: EPLM gaat over Extended Product Life Cycle Management:
PLM waarin verschillende bedrijven samenwerken. Dit is de use-case voor de veilige data uitwisseling.
Belangrijkste leerpunten
‘The Garden’ is gevestigd op het High Tech Systems Park in Hengelo (OV) en wordt mede mogelijk gemaakt door een EFRO programma Oost (provincie Overijssel en Gelderland). In twee gedefinieerde projecten over het veilig online delen van data in de keten werken inmiddels 15 partijen samen. Het is inspirerend als je samen kan komen op een locatie in het gebied waar je over praat.
Met de resultaten worden alle spelers in staat gesteld kostenbesparingen te realiseren en kunnen zij zich positioneren als aantrekkelijke partner voor uitbestedende partijen.
Meer informatie
Wilt u meer weten over Fieldlabs in het algemeen? Stuur een e-mail naar info@smartindustry.nl.
We staan voor de opgave ervoor te zorgen dat ons land bestand is tegen de veranderingen in het klimaat. De provincie Overijssel krijgt daar als eerste steun bij vanuit het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie in de vorm van een Living Lab. Daarbij staat innovatie centraal. Hoe zorg je dat plannen betaalbaar zijn en hoe kun je daarbij slim gebruik maken van bestaande geldstromen en budgetten? Welke technische innovaties kun je inzetten? Op welke nieuwe manieren kun je bewustwording en draagvlak creëren?
Dit Living Lab is een onderzoeksomgeving waarbij onderzoek en innovatie samengaan op basis van co-creatie en participatief ontwerpen. In een bestaande context, bijvoorbeeld een wijk, stad of regio, werken publieke en private partijen samen aan ruimtelijke projecten; van idee tot ontwerp, van plan tot uitvoering. Leren van elkaar staat daarbij centraal. Het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie wil deze manier van samenwerken stimuleren. Als Living Lab kunnen de regio’s rekenen op expertise, ondersteuning bij communicatie, het eventueel wegnemen van belemmeringen in wet- en regelgeving en een financiële bijdrage.
Het Living Lab betreft een duidelijk afgebakend gebied in Twente waar (open) innovatieve acties ten behoeve van het klimaat onderzocht, ontwikkeld en uitgevoerd worden. Waar mogelijkheden van publiek-private samenwerkingen rond dit thema getest worden. En waar ontwikkeling van bestuurlijk draagvlak voor integrale klimaatmaatregelen speerpunt is.
Belangrijkste leerpunten
Co-creatie en participatief ontwerpen vormen de basis van een succesvol Living Lab. Sturing van het living lab door de gemeente op afstand is mogelijk, maar daarmee is bijsturing van wat er gebeurt in het lab soms wat lastig.
Leren van en met elkaar staat centraal.
Het is belangrijk om bestuurlijk draagvlak te hebben voor de integraliteit van de projecten.
Gebruik maken van vernieuwende werkwijzen, zoals de creathon waarbij studenten van Universiteit Twente en Saxion Hogescholen 24 uur non-stop werkten aan oplossingen voor wateroverlast en hittestress
Bewoners en het Rijk werken samen aan het permanent verbeteren van de leefbaarheid in en rondom de stad. De overheid heeft hierbij niet alleen een klassieke opdrachtgevende rol, maar de partijen zoeken in het lab naar nieuwe oplossingen, in ontwerp én uitvoering. Denken en doen. Gebiedsontwikkeling als een levend laboratorium.
In het vernieuwde Stadslab richt de samenwerking zich concreet op een duurzame, gezonde ontwikkeling voor Het Nieuwe Centrum van Utrecht. Hoe ziet een hoogstedelijke leefomgeving er uit, waar ruimte is voor het spelende kind, de zakelijke reiziger en recreërende bezoeker? Hoe verdeel je de schaarse stadsruimte tussen fietsers, voetgangers en auto’s? Hoe bouw én behoud je een vitaal centrum? Utrecht wil zich ontwikkelen als een nationaal en internationaal toonbeeld van Healthy Urban Living. Het Stadslab, ook de gezamenlijke werkruimte van Living Lab ‘Slimme en Gezonde Stad’, is te vinden op de 2e etage van het Stadskantoor Utrecht. Deze etage is tijdens openingstijden van het Stadskantoor voor publiek toegankelijk.
Belangrijkste leerpunten
Voor Living Lab deelnemers is het belangrijk om een open en creatieve houding te hebben, netwerkend samenwerken. De focus ligt op innoveren en vernieuwen, minder op posities, stellingen, belangen, regeltjes.
Het is inspirerend als je samen kan komen op een locatie in het gebied waar je over praat.
Na tekenen van de intentie-overeenkomst, hetgeen toch best een lange en afzonderlijke fase is in het Living Lab, zie je dat na ondertekening wel eens mensen afhaken. Juist dan is het van belang om de groep bij elkaar te houden.
Let op dat een Living Lab geen praatclubje wordt. Werk naar resultaat toe, geef ruimte aan twijfel, onderzoek en wederzijdse nieuwsgierigheid. Deze nieuwe werkwijze nodigt uit te zoeken naar cross-overs tussen beleidsterreinen, naar kansen voor verbinding, het elkaar helpen en samenwerking.
Soms wil je even een onderzoek uitzetten. Financiering daarvoor moet beschikbaar zijn.
Meer informatie
De gemeente Utrecht werkt samen met de provincie Utrecht, het ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM) en het ministerie van Economische Zaken (EZ) om van Utrecht een ‘Slimme en Gezonde Stad’ te maken. Dit staat in de intentieovereenkomst die de partijen in juni 2016 met elkaar sloten.
Assen heeft een proeftuin gerealiseerd waar technologische bedrijven en kennisinstellingen hun producten en diensten testen die mogelijk bijdragen aan oplossingen van stedelijke problemen. Het doel van Sensor City is de realisatie en instandhouding van een meetnetwerk in Assen voor verschillende toepassingen. Om in allerlei verschillende omgevingen te kunnen meten zijn een groot aansluitpunten voor sensoren gerealiseerd, die regelmatig over de stand zijn verdeeld.
Tussen 2006 en 2009 zijn vier nieuwe organisaties opgericht. Een bureau voor wetenschappelijk onderzoek (Incas3). Er startte een hbo-opleiding sensortechnologie (het Hanze Institute of Technology). Assen kreeg een netwerk van tweehonderd sensoren die van alles kunnen meten (Sensor City). Om alles te coördineren kwam er een overkoepelende stichting, Sensor Universe. Het geld hiervoor kwam van de EU, de Rijksoverheid, de provincie Drenthe, de gemeente Assen en het samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN). In de afgelopen jaren zijn de ambities steeds bijgesteld. De subsidie aan Sensor Universe stopte in 2014, zodat de markt beter haar werk kon doen. Onlangs presenteerde de gemeente Assen een kritische zelfreflectie op het sensorproject. De gemeente concludeert dat het onrealistisch was om een cluster van sensorinitiatieven binnen tien tot vijftien jaar financieel zelfstandig te maken.
Belangrijkste leerpunten
Juiste verwachtingenmanagement richting politiek is belangrijk. Enerzijds heb je draagvlak nodig en moet je het initiatief enthousiast neerzetten, anderzijds moet dit wel in balans zijn met
uiteindelijke resultaten.
Sturing van het Living Lab door de gemeente op afstand is mogelijk, maar daarmee is bijsturing van wat er gebeurt in het lab soms wat lastig.
Goede communicatie met burgers en direct betrokkenen over het project is van belang.
Na de eerste 4 jaar is van de stichting die ten grondslag lag aan het living Lab een BV gemaakt, bedrijven wilden toch liever zaken doen met een BV. Dat is ook waarom er in deze fase is gekozen voor een commercieel directeur.
Living Lab Eindhoven ‘Stratumseind, Smart Data City’
De horeca straat Stratumseind in Eindhoven is gekoppeld aan een ‘Living Lab’. Een van de meest opvallende elementen van dit Living Lab is de toepassing van licht. Philips en de TU Eindhoven oefenen met variaties in kleur en lichtintensiteit invloed uit op het publiek in de 250 meter lange stapstraat. Bijzonder aan het Living Lab is dat men op locatie in gezamenlijkheid met partijen als ondernemers, brouwerijen, vastgoedeigenaren en gemeente (inclusief politie) structureel samenwerkt aan het verbeteren van het functioneren van het Stratumseind.
Drijvende kracht achter het Living Lab is Tinus Kanters van de gemeente Eindhoven. Het lab heeft zijn kantoor op locatie met een wand met schermen waar alle binnenkomende informatie over het wel en wee op het Stratumseind binnenkomt. Het systeem van het Living Lab maakt gebruik van open source software zodat andere partijen daar makkelijk op aan kunnen haken. Want het moet een plek zijn waar allerlei partijen, zoals de Fontys en de Universiteit Tilburg kunnen experimenteren. Die laatste kijkt vooral met ons mee als het gaat om de privacy van gebruikers. Alle gegevens die worden verzameld zijn geanonimiseerd, maar we moeten ervoor waken dat ze niet alsnog herleidbaar worden als iemand er een nieuwe dataset naast legt.
Belangrijkste leerpunten
Initiatiefnemende partij is belangrijk. Eindhoven heeft 1 Fte beschikbaar gesteld en een ruimte gehuurd in het gebied zelf om met alle actoren als Living Lab bij elkaar te komen.
Een senior projectleider die de taal spreek van de deelnemers is van doorslaggevend belang.
Van belang is dat er na een tijdlang praten toch ook wordt gehandeld en resultaten worden geboekt.
De uitdaging is om belangentegenstellingen bespreekbaar te maken in plaats van weg te moffelen. De voordelen van een Living Lab zijn alleen te behalen als de verschillende partijen op gelijkwaardige basis met elkaar een proces ingaan.
Waar eerst de gemeente Eindhoven zelf de governance deed van de Living Labs is die nu belegd bij DITS, een Stichting die het Living Lab in opdracht van de gemeente aanstuurt.
In dit Tandwiel vindt u een opsomming van een aantal kerneigenschappen die door de deelnemers in Living Labs benoemd zijn als kenmerkend voor een Living Lab.
Het accent ligt op beweging
Echt testen en experimenteren, samen met de eindgebruiker
Nieuwe oplossingen, in ontwerp én uitvoering
Living Labs lijken tot hun recht te komen als er complexe vraagstellingen in het spel zijn: veel partijen, diverse problematiek, of een innovatie die moeilijk op gang komt.
Succesvolle Living Labs bevinden zich vaak op een inspirerende locatie.
Een inspirerende regisseur die de taal van alle deelnemers spreekt en het lab draaiende houdt kan van doorslaggevend belang zijn.
Living Labs vormen een omgeving waar onderzoek en innovatie samenkomen.
Projecten kenmerken zich door een andere manier van denken. Oplossingen komen niet op de tekentafel tot stand, maar in samenspraak met omwonenden en andere betrokkenen.
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipisicing elit. Ad modi repellendus, optio eveniet eligendi molestiae? Fugiat, temporibus! A rerum pariatur neque laborum earum, illum voluptatibus eum voluptatem fugiat, porro animi tempora? Sit harum nulla, nesciunt molestias, iusto aliquam aperiam est qui possimus reprehenderit ipsam ea aut assumenda inventore iste! Animi quaerat facere repudiandae earum quisquam accusamus tempora, delectus nesciunt, provident quae aliquam, voluptatum beatae quis similique in maiores repellat eligendi voluptas veniam optio illum vero! Eius, dignissimos esse eligendi veniam.
In dit Tandwiel vindt u een opsomming van een aantal beschouwingen op houding en gedrag die door de deelnemers in Living Labs benoemd zijn als essentieel voor het laten slagen van een Living Lab.
Een Living Lab is gericht op vernieuwing en innovatie. Van belang is dat deelnemers inspireren, creëren, en durven te vernieuwen door over schuttingen heen durven te kijken en handelen en niet teveel op de rem staan. Een open mindset is belangrijk waarbij je ernaar streeft om tot oplossingen te komen.
Het samenwerkingsproces is er een van flexibiliteit en openstaan voor kansen. Dit betekent dat de stappen naar het uiteindelijke doel niet bij voorbaat worden vastgelegd. Er is ruimte om af te wijken van het gebaande pad op basis van voortschrijdend inzicht, nieuwe technologie of andere innovaties.
Een dwarsligger is iemand met gedrevenheid. Keer de energie om en ga de dialoog aan met de dwarsligger over het probleem, het belang of het doel.
Kijken we allemaal op eenzelfde manier naar iets of iemand? Ziet een ander iets wat jij niet ziet? Omdat iedereen op een andere manier waarneemt, zijn waarnemingen van anderen waardevol en levert het betrekken van anderen bij een opgave een meerwaarde op.
De voordelen van een Living Lab zijn alleen te behalen als de verschillende partijen op gelijkwaardige basis met elkaar een proces in gaan.
Gedeelde visie. Commitment is essentieel.
Samen dóen creëert draagvlak.
Essentieel is naar buiten gaan en bij barriéres (verstopte kanalen, instituties) ruimte te creëren, flexibel te zijn en zaken bespreekbaar te maken vóór ze een issue worden.
Coöperatief scoren: in de netwerksamenleving gaat het om gezag en niet om macht. Gezamenlijke verdiensten van ieders inzet deel je dus met elkaar en schrijf je niet per se op een eigen conto.
De uitdaging is om belangentegenstellingen bespreekbaar te maken in plaats van weg te moffelen.
Realiseer je dat je altijd een eenzijdig perspectief hebt op een opgave en dat andere mensen of organisaties wellicht andere kansen zien en kwaliteit kunnen toevoegen. Creëer daarom ruimte om de kracht van anderen te kunnen benutten. Zo kan een project extra waarde krijgen, zowel in reikwijdte als kwaliteit.
Wanneer u aan de slag gaat met een Living Lab, dan hopen wij dat u voordeel kunt halen uit de informatie in deze Infographic. In bepaalde gevallen is het ook mogelijk dat wij een workshop geven over de leerervaringen van Living Labs. Uw samenwerkingsverband staat hierbij dan centraal en samen met ervaringsdeskundigen en de leerervaringen kijken we dan naar uw situatie. Op die manier kunt u mogelijke valkuilen misschien ontwijken of nieuwe kansen juist benutten voor een goede start van uw Living Lab.
